Historia powstania i funkcjonowania BAS w Ustroniu Morskim.

W połowie stycznia 1950 r. dowództwo Marynarki Wojennej (MW) przesłało do Ministerstwa Obrony Narodowej „Plan artyleryjskiej obrony wybrzeża” w celu jego zatwierdzenia. Plan ten zakładał użycie sześciu 4-działowych Baterii Artylerii Stałej (BAS) do obrony głównych portów na wybrzeżu. Rejony, gdzie nie było portów, miały być ochraniane przez pułki artylerii morskiej-zmotoryzowanej. Jak dziś wiemy, tylko niektóre z założeń planu zostały zrealizowane. M.in. pułki zmotoryzowane zostały tylko „na papierze”, a liczbę 6 baterii zwiększono do 11.

Powodem zwiększonej liczby baterii, były wizje terenowe prowadzone przez komisje powoływane przez dowódcę MW. Komisje te opiniowały miejsca do budowy poszczególnych BAS. W skład komisji wchodzili przedstawiciele Oddziału Operacyjnego Sztabu Generalnego MW i Szefostwa Inżynierii MW. Ulokowanie baterii w okolicy Ustronia Morskiego, umożliwiało ochronę kołobrzeskiego portu przed atakiem nieprzyjaciela od strony wschodniej oraz zapobiegało desantowi, zważywszy na dogodne warunki terenowe.

Początkowo rozważano trzy warianty umiejscowienia baterii:
- Pierwszy, zakładał położenie pomiędzy Bagiczem a Ustroniem Morskim (ok. 10 km od portu). Odrzucono go ze względu na brak naturalnego maskowania i niskie położenie nad poziomem morza. Co ciekawe o lotnisku Bagicz nie było wzmianki.
- Drugi, zakładał budowę 1,5 km na wschód od Ustronia (ok.14 km od portu) - został ostatecznie wybrany przez pagórkowatą rzeźbę terenu i duże zalesienie, dającą dobre maskowanie.
- Trzeci, ostatecznie odrzucony (ok.18 km od portu i ok. 5,5 km od Ustronia) choć plusem były poniemieckie betonowe stanowiska pod działa (1), to sporym minusem był brak naturalnego maskowania i spora odległość od Kołobrzegu.

31. Bateria Artylerii Stałej – taka została nadana jej nazwa, była ósmą zaakceptowaną do budowy baterią, choć oddaną do użytku jako siódmą z kolei - tylko dlatego, że w 34. BAS na Rozewiu wystąpiły kłopoty przy doborze lokalizacji. Dodatkowo, była to ostatnia z zaakceptowanych do budowy bateria dla dział 130 mm.

Ostateczne decyzje co do lokalizacji i określenie jej zadań operacyjno-taktycznych opracowano w sierpniu 1953 r. (2) Od momentu zatwierdzenia lokalizacji ruszyły intensywne prace budowlane. Prowadzone były głównie przez bataliony budowlane i kompanie saperów MW. Nadzór prac sprawowało powołane przez MW Kierownictwo Robót oraz Zarząd Budownictwa Wojskowego nr 6 (3).

Rok później, w październiku 1954 r., bateria z Ustronia Morskiego osiągnęła pełną gotowość bojową i weszła w skład MW. Gotowość bojowa oznaczała umieszczenie dział na stanowiskach ogniowych oraz przeprowadzenie strzelań techniczno-odbiorczych. Powyższe nie oznacza, że zakończono prace budowlane – trwały one aż do 1959 r.

Każda bateria była samodzielną jednostką wojskową, kryjącą się pod numerem JW. W Ustroniu Morskim stacjonowała 31. Bateria Artylerii Stałej, czyli oficjalnie JW 1437.

Na terenie baterii zbudowano m.in.:
- Cztery Stanowiska Ogniowe (SO1 – SO4)
- Główny Punkt Kierowania Ogniem (GPKO)
- Zapasowy Punkt Kierowania Ogniem (ZPKO)
- Dwa magazyny amunicji
- Stację transformatorową wysokiego napięcia
- Centrala Artyleryjska (CA)
- Stanowisko Dowodzenia (SD)
- Dwa schrony dla reflektorów i agregatów.

Szefostwo Inżynierii MW nadało każdemu obiektowi wybudowanemu numer określający jego przeznaczenie oraz przynależność. W 31. BAS wszystkie numery przydzielono do serii 800. Cyfra „8” była wspólna, a następne odnosiły się już dokładnie do obiektów, np. numer 804 oznaczał SO nr 4, a 817 oznaczał schron reflektora. Ciekawostką jest to, iż tylko przy tej baterii znajdziemy numer obiekt nr 10, czyli 810 – jest to podstacja wysokiego napięcia.

Na całym wybrzeżu, w poszczególnych bateriach, możemy znaleźć wiele podobieństw, ale i też różnic związanych ze zmianami w planach jak i zmianami wynikającymi z ukształtowania terenu. W Ustroniu Morskim znajdują się 4 Stanowiska Ogniowe (obiekty 801-804) dział B-13, ale są to stanowiska trzykondygnacyjne. Umownie przyjmijmy - na kondygnacji górnej stało działo, na kondygnacji środkowej mieściły się dwa pomieszczenia: lewe na pociski, prawe na ładunki miotające, dolna kondygnacja mieściła schron (pomieszczenia) dla 2/3 obsługi działa (4). Zbudowano 3 kondygnacje ze względu na odległości i teren jaki musieliby pokonać marynarze w czasie alarmu. W 19. BAS w Kołobrzegu są tylko dwie kondygnacje, ponieważ koszary znajdują się niedaleko.

GPKO (obiekt 806) zbudowano na prawym skrzydle, ok .400 m od SO4, a poprzedza je CA (obiekt 805) i SD (obiekt 821). Obecnie, jako jedyne obiekty z 31. BAS nie są one dostępne, ponieważ znajdują się na terenie wojskowym. Trzeba pamiętać, że wędrując po 31. BAS, natkniemy się na czynną jednostkę wojskową – jest to Centrum Radiowo Nadawcze (CRN) podlegające pod Rejon Zabezpieczenia Teleinformatycznego w Kołobrzegu (RZT Kołobrzeg) (5). W GPKO zamontowano dalmierz morski o bazie 4 metry DM-4 oraz dalocelownik WBK-1. Dodatkowo, zainstalowano na wieży w okresie późniejszym radar ZAŁP-B - zrezygnowano w tym miejscu z budowy osobnej wieży dla radaru. Widoczny obecnie na wieży dobudowany kiosk nie jest oryginalny, jest to późniejsza  wojskowa instalacja.

ZPKO (obiekt 808) znalazło się na lewym skrzydle, mniej więcej w połowie drogi pomiędzy SO1 a magazynami amunicyjnymi – zamontowano tutaj dalmierz morski o bazie 4 metry DM-4.

Schron reflektora (817) wraz ze schronem agregatu (822) ulokowany jest na prawym skrzydle tuż przy rzece Czerwonce, identycznych obiektów na lewym skrzydle (818 i 823) już nie ma – najprawdopodobniej zostały wyburzone bądź adaptowane po rozwiązaniu baterii. Na wyposażeniu znajdowały się reflektory M-2000 z agregatami AŁD-60. Magazyny amunicyjne wg planu umieszczono na lewym skrzydle baterii niedaleko SO1.

Nie wybudowano obiektów X19a/b i X20 a/b – czyli wież obserwacji dwubocznej wraz ze schronami pogotowia. Prawdopodobni, powodem tej decyzji był fakt, że bateria będzie posiadała radar.

Na wyposażeniu 31.BAS znajdowały się :

Armata morska B-13 kalibru 130 mm produkcji radzieckiej. Jest to działo zaprojektowane w 1929 r., po wielu modernizacjach wprowadzono je na uzbrojenie w 1936 r. Działa te były szeroko stosowane podczas II wojny światowej, m.in. na niszczycielach typu Leningrad, proj. 7/7U oraz proj. 38, a także na lądzie jako działa artylerii nadbrzeżnej. W Polsce były używane na niszczycielach proj. 30 bis (Grom i Wicher) - w wieżach dwudziałowych. W wersji jednodziałowej B-13-3s były używane właśnie w artylerii nadbrzeżnej, jako standardowe uzbrojenie nowo budowanych Baterii Artylerii Stałej. W październiku 1953 r. zamówiono działa B-13 kalibru 130 mm dla 31. BAS i 34. BAS. Ogółem wyprodukowano 1199 sztuk, a produkcję zakończono w 1954 r.

Radar artyleryjski ZAŁP-B – niestety jego dane techniczne ani wygląd nie jest znany. Umożliwiał działania w warunkach nocnych i pogorszonej widoczności.

Dalmierz stereoskopowy o bazie 4 metrów typu DM-4  - urządzenie do mierzenia odległości, używany  głównie podczas strzelań. Zbudowany z długiej, kilkumetrowej poziomej rury (tzw. bazie) i dwóch prawie równoległych obiektywów. Zwykle montowany był na wysokich miejscach ułatwiających obserwację. Dalmierz DM-3 można obejrzeć w Skansenie Morskim Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu.

Dalocelownik WBK-1 – sprzęt produkcji radzieckiej, służył do odczytu azymutu celu. Umożliwiał również obserwację celu z 32-krotnym powiększeniem. Montowany był tylko w GPKO w różnych wariantach, ale zawsze z dalmierzem morskim. Identyczny dalocelownik WBK-1 zdemontowany z kołobrzeskiego BAS można obejrzeć w Skansenie Morskim Muzeum Oręża Polskiego w Kołobrzegu.

Reflektor M-2000 – sprzęt montowany na podwoziu armaty plot 85 mm, średnica lustra wklęsłego 200 cm, zasilany z agregatu AŁD-60, o zasięgu horyzontalnym. 31 BAS  miał na wyposażeniu co najmniej 2 sztuki.

Centralę Artyleryjską wyposażono w system przeliczników typu CAS-4 (określaną też jako PUS „Moskwa” ros: Post Uprawlienia Strielboj). Dostarczano do niej dane z GPKO takie jak azymut i odległość odczytane z dalmierza i dalocelownika oraz dane z dalmierza z ZPKO. Na podstawie tych danych CA wydawała komendy na działa: azymut, kąt podniesienia lufy i ilość ładunku prochowego, umożliwiające prawidłowe oddanie salwy i zniszczenie celu.

Początkowo, uzbrojenie BAS stanowiła typowa broń zespołowa i indywidualna, czyli: ciężkie karabiny maszynowe wz.10 Maxim, ręczne karabiny maszynowe wz. 28 DP, rusznice p.panc. wz. 41 PTRS, karabinki wz. 38 i wz. 44 Mosin, pistolety maszynowe wz. 41 PPSz, wz. 43 i wz. 43/45 PPS, rewolwery Nagant, pistolety wz. 33 TT, stosowane do celów sygnalizacyjnych 26 mm pistolety sygnałowe wz. 44 oraz granaty F-1 i RG-42. Od 1962 r. nastąpiło zastąpienie starszego sprzętu nowymi wzorami uzbrojenia – ckm Mosin i rkm wz. 28 i rusznice PTRS zastąpiono ręcznymi karabinami maszynowymi Diegtariewa RPD i karabinami maszynowymi Kałasznikowa pmK wz. 47. Pozostałe na stanie baterii karabinki Mosin i pistolety PPSz służyły już tylko do celów szkolno-treningowych. (6)

Sztab Generalny Wojska Polskiego rozpoczął w 1951 r. przygotowania do obrony wybrzeża. W maju 1952 r. minister obrony narodowej nakazał wzmocnienie obrony granicy morskiej poprzez wybudowanie systemu fortyfikacji polowych  i przygotowanie ich do obrony przeciwdesantowej. W związku z powyższym zbudowano m.in. Batalionowy Rejon Umocniony nr 6 (BRU-6) w rejonie 31. BAS w Ustroniu Morskim.

BRU była to wzmocniona fortyfikacja polowa, chroniąca obrońców głównie przed bronią strzelecką. Wszystkie BRU miały posiadać szerokość 2-2,5 km i głębokość uzależnioną od terenu. W układzie BRU możemy  zaobserwować szereg umocnień takich jak: stanowisko dowodzenia dowódcy batalionu, stanowiska dowodzenia dowódcy kompani, punkty obserwacji, batalionowe punkty medyczne, batalionowe i kompanijne punkty amunicyjne, schrony dla ludzi, stanowiska ogniowe dla czołgów, dział i moździerzy. Bardzo dużą część BRU zajmowały rowy łącznikowe i strzeleckie. Rowy strzeleckie kopano do 1,5 m głębokości i obłożone były płytami z prefabrykatów. W rowach strzeleckich wybudowano stanowiska strzeleckie dla żołnierzy zakryte i otwarte. Zakryte, wykonano z 3 cylindrów z prefabrykatów i przeznaczono dla jednego żołnierza. Te obiekty miały raczej niską wytrzymałość, a ściślej mówiąc - przeciwodłamkową. Do dziś sporo takich stanowisk zachowało się w lesie i na wydmach.

Budowę BRU w rejonie Kołobrzegu i Ustronia Morskiego powierzono żołnierzom z 3 Brygady Przeciwdesantowej (3BPdes) z Garnizonu Kołobrzeg. Oprócz tego, zgodnie z wytycznymi dowódcy MW kontradmirała Winogradowa z października 1954 r., jednostki MW miały ściśle współdziałać z jednostkami 3BPdes, w wypadku zagrożenia ze strony desantu nieprzyjaciela. Niestety, brak należytej konserwacji i wykorzystanie  słabych jakościowo materiałów, spowodowało nieprzydatność owych fortyfikacji już po pierwszych kilku latach po budowie. Dużą rolę odegrała sama natura, zasypując piaskiem rowy łącznikowe i stanowiska strzeleckie. Tak więc ich wartość bojowa pozostała tylko „na papierze”.

Zarządzeniem Szefa Sztabu Generalnego z 1954 r., 31. BAS sformowano ze stanem etatowym 173 żołnierzy. W roku 1956 etat baterii skadrowano do 52 żołnierzy (7).

Bateria podlegała w latach 1954-55 pod 35 Dywizjon Artylerii Nadbrzeżnej w Kołobrzegu - JW 2767, a następnie (po rozformowaniu 35. DAN) pod 8. Flotyllę Obrony Wybrzeża (8FOW) ze Świnoujścia. W latach 50-tych dowódcą był kpt. mar Mielenko, następnie prawdopodobnie dowódcą był Kamforowski. W latach 70-tych dowodził kmdr. ppor. Dudek (8).

Przestarzałe uzbrojenie oraz decyzje polityczne wynikające z przynależności Polski do Układu Warszawskiego zadecydowały o zlikwidowaniu BAS. Baterię z Ustronia Morskiego ostatecznie rozformowano do końca listopada 1974 r.. jednak skład osobowy 31. BAS posłużył do utworzenia 114 baterii artylerii przeciwlotniczej w grudniu 1974 r., podlegający pod 8 FOW. Bateria początkowo posiadała na uzbrojeniu działka 37 mm, być może uległo to później zmianie. 114 bateria istniała do początku lat 90-tych, kiedy ją rozformowano (9).

W latach 80-tych w 114 baterii zdarzył się śmiertelny wypadek. Grupa rezerwy ćwiczyła strzelanie z armat przeciwlotniczych prawdopodobnie S-60 57mm. Po wsadzeniu naboju do zamka, pocisk nie wystrzelił, więc (niezgodnie z obowiązującymi procedurami) wyjęto niewypał z zamka i załadowano go do drugiej armaty (sądząc, że pierwsza ma uszkodzony mechanizm odpalający). Przy następnej próbie, w drugiej armacie pocisk po raz kolejny nie został wystrzelony i na dobre zaklinował się w zamku. Rezerwiści chcieli go usunąć z lufy poprzez wybicie wyciorem od góry. Przy realizacji pomysłu zapomnieli, że pociski przeciwlotnicze mają dwa zapalniki - jeden na dole - odpalający i drugi na górze. Wsunęli wycior w lufę chcąc go wybić i trafili prosto w zapalnik. Pocisk eksplodował wówczas przez otwarty zamek ciężko raniąc bosmana oraz z lufy wypchnęło z ogromną siłą wycior, który przebił klatkę piersiową mata rezerwisty. Mat rezerwy zginął na miejscu, a drugi (bosman Bieniek) na skutek odniesionych obrażeń zmarł po ok. dwóch tygodniach w szpitalu. Komisja orzekła winę bosmana, który dopuścił do ponownego załadowania niewypału. (10)

Stan obecny obiektów 31. BAS
Stojące na tych stanowiskach działa oraz inne wojskowe wyposażenie już dawno zostało wywiezione lub pocięte na złom. Teren jest mocno zarośnięty i nieuporządkowany. Jednak gmina Ustronie Morskie w 2012 r. postawiła tablicę – plan 31. BAS, dzięki któremu można „zwiedzać” 4 stanowiska ogniowe i zobaczyć wieżę kierowania ogniem. W 2012 r. członkowie stowarzyszenia „Sami swoi” oczyścili stanowiska ogniowe z porastającej roślinności. Jednak chcąc pozwiedzać wszystkie obiekty radzimy zaopatrzyć się w latarki i buty wodoodporne, ponieważ na dolnych kondygnacjach znajduje się woda deszczowa i jest sporo śmieci. We wszystkich obiektach brak jakiegokolwiek wyposażenia metalowego więc radzimy o zachowanie szczególnej ostrożności i rozwagę.

Dodatkowo, podczas zwiedzania nie radzimy wchodzić na wojskowy teren CRN ponieważ jest pilnowany przez uzbrojonych wartowników !!! Chcąc zobaczyć wieżę na terenie wojskowym musimy się udać na północno-zachodni narożnik ogrodzenia – z wydmy dobrze ją widać.

Zapraszamy gorąco na strony Forum gminy Ustronie Morskie oraz Pomorskiego Forum Eksploracyjnego, gdzie toczy się dyskusja na temat 31. BAS i nie tylko…

***
Dziękujemy Arkowi Woźniakowskiemu, Czarkowi Piotrowskiemu oraz adminowi i ludziom z Forum gminy Ustronie Morskie, Pomorskiego Forum Eksploracyjnego i Forum Odkrywcy za udzieloną pomoc i cenne wskazówki.

Przypisy:
1. O istnieniu niemieckich betonowych stanowiskach pod działa, pomiędzy 42drOP a wsią Pleśna, brak innych wzmianek w dokumentach, oraz w terenie.
2. W. Zawadzki, Baterie Artylerii Stałej, Morza Starki i Okręty 3/1998, str. 72.
3. W. Pater, Artyleria Nadbrzeżna MW (1945-1977), materiały z konferencji, str. 231.
4. 2/3 obsługi to 15 osób.
5. Dane z: www.cwtid.mw.mil.pl/ - dostęp 15.02.2015.
6. W. Pater, Artyleria Nadbrzeżna MW (1945-1977), materiały z konferencji, str. 236 i 237.
7. . Zawadzki, Baterie Artylerii Stałej, Morza Starki i Okręty 3/1998, str. 72-74.
8. Dane z www.ustronie-forum.pl dostęp z 15.02.2015.
9. http://jednostki-wojskowe.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=407&Itemid=27 dostęp 15.02.2015.
10. Przekazy ustne wspierane wpisami z http://www.ustronie-forum.pl dostęp 15.02.2015.

Bibliografia:
1. W. Zawadzki, Baterie Artylerii Stałej, Morza Starki i Okręty 3/1998, str.70-77.
2. W. Pater; Artyleria Nadbrzeżna Marynarki Wojennej (1945-1977), materiały z IV konferencji „Polska myśl techniczno-wojskowa 1918-1989”, Koszalin 1997, str. 228-241.
3. A. Polak, Wybrane zagadnienia obrony wybrzeża w Polsce (1920-2002), Wyd. AON; W-wa 2002.
4. C. Ciesielski, W. Pater, J. Przybylski, Polska Marynarka Wojenna 1918-1980, Wyd. Bellona; W-wa 1992.
5. Dyskusja na stronach Forum Gminy Ustronie Morskie i Pomorskiego Forum Eksploracyjnego.

Zdjęcia:
fot.1 - wieza ZPKO, pierwsze piętro, po prawej wyjście, na wprost pomieszczenie obslugi dalmierza, z lewej wejscie na wyzsze piętro
fot.2 - wieża ZPKO, pierwsze piętro, widok w kierunku morza - zarośnięte drzewami
fot.3 - korytarz pod ZPKO, w głębi po prawej wejscie do pomieszczeń obsługi ZPKO a po lewej wejscie na ZPKO
fot.4 - obiekty nalezące do JW.1437
fot.5 - stanowisko ogniowe nr 4 (ob. nr 804) - widok na platformę dla działa B-13
fot.6 - wieża ZPKO (ob. nr 808)
fot.7 - pierwszy poziom pod SO4 (ob nr 804)  - był to magazyn amunicji, w jednym pomieszczeniu były pociski, w drugim ładunki - na zadjęciu resztki instalacji
fot.8 - SO 3 (ob. nr 803)
fot. 9 - schody prowadzące do SO 4 (ob.nr 804)
fot. 10 - śruby mocujące działo - zdjęcie wykonane na SO 2  (ob. nr 802)
fot. 11 - częśc podajnika do pocisków - zdjęcie z pierszego poziomu pod SO 2 (ob. nr 802)
fot. 12 - drugi poziom pod SO 2 (ob nr.802) są to pomieszczenia przeznaczone dla załogi
fot. 13 - platforma SO 2, na betonie widac resztki wyblaklego kamuflazu
fot. 14 - bardzo dobrze widoczny kamuflaż obiektów31.BAS - tutaj zdjęcie wykonane na SO 2
fot. 15 - schody i wejscie prowadzące na latformę SO 1 (ob.nr 801)
fot. 16 - na plaży - ta tablica była na słupku 2 metrowym (była bo zasypał ją piasek)
fot. 17 - widoczny komin na pomieszczeniu załogi przy garażu dla reflektora (ob. nr 817)
fot. 18 - drzwi do gazaru dla relektora (ob nr 817)
fot. 19 - zdewastowany schron-garaż dla agregatu do reflektora (ob nr 822)
fot. 20 - Podstacja Wysokiego Napiecia - obiekt 810 - foto Cezary Piotrowski
fot. 21 - Plansza z opisem baterii postawiona przez Urząd Gminy Ustronie Morskie
fot. 22 - Wieża kierowania ogniem na terenie wojskowym
fot. 23 - Zbliżenie na sruby mocujące działa
fot. 24 - Obiekty JW 1437
fot. 25 - Obiekty JW 1437 - hydrofornia
fot. 26 - Obiekty JW 1437 garaże