TWIERDZA - ufortyfikowane miasto, w którym na stałe przebywała załoga. W starożytności rolę twierdzy pełniły umocnienia otoczone murem obronnym zbudowanym na planie wieloboku z basztami na załamaniach wieloboku. W skład takich umocnień wchodziła też cytadela (która też mogła być samodzielną twierdzą). W okresie średniowiecza twierdza to najczęściej zamek rycerski, ufortyfikowany klasztor lub gród. W tym okresie ważną rolę nadal odgrywały mury obronne, baszty i fosy. W XVI wieku, po wprowadzeniu nowych typów artylerii mury zastąpione zostały wałami ziemnymi, a baszty – bastionami. Tak powstały twierdze o narysie bastionowym. Dalszy rozwój to narys kleszczowy i poligonalny. W XIX wieku budowano twierdze fortowe, w których ciężar obrony spadał na pierścień (lub pierścienie) przystosowanych do samodzielnej obrony dzieł – fortów, wysuniętych przed jądro twierdzy, które zazwyczaj stanowiła stara cytadela. Forty stanowiły dzieła ceglano-ziemne, a w późniejszym okresie (od końca XIX wieku) betonowo-ziemne. Rozwój artylerii i obserwacji powodował pojawienie się (najpierw w fortyfikacji niemieckiej) dążenia do rozproszenia obiektów fortecznych na większej powierzchni, i rezygnowanie z dotychczas obowiązujących zasad regularnego narysu dzieła fortyfikacyjnego. Przewidywana siła ostrzału nieprzyjacielskiego powodowała proces ukrywania broni i obserwacji własnej w schronach betonowych i za elementami pancernymi, rozmieszczonymi na terenie fortu. Rozwój technik walki pokazał w okresie I wojny światowej zarówno wady fortyfikacji stałej, jak i jej zalety. Efektem analizy doświadczeń pierwszowojennych były nowoczesne dzieła fortyfikacyjne powstałe w okresie międzywojennym: rejony umocnione, grupy warowne czy nowe typy lekkich umocnień polowych.

BASTION - w dawnych fortyfikacjach o narysie bastionowym podstawowy element umocnień wznoszony na załamaniach obwałowania twierdzy (na wysuniętych narożnikach). Wywodzi się z wcześniej stosowanych bastei. Bastiony jako element fortyfikacji były używane od połowy XVI do połowy XIX wieku. Występują w twierdzach na planie trójkąta, romboidu lub pięcioboku o otwartej podstawie. Dwa najbardziej wysunięte boki tworzyły narożnik zwany węgłem. Boki stykały się pod kątem zawartym zwykle pomiędzy 60° a 120°. Bastiony połączone były kurtynami. Część bastionu od strony nieprzyjaciela nazywano czołem, boczne części barkami, a podstawę pięcioboku (od wewnętrznej strony twierdzy) szyją. Geometrię bastionu wykreślano w taki sposób, aby z barków bastionu możliwy był ostrzał flankowy wzdłuż czół sąsiednich bastionów. Dzięki temu bastion wyeliminował wadę bastei, martwe pola – fragmenty terenu przy samym murze bastei, zasłonięte przez nią samą od ognia. Fortyfikacje tego typu pojawiły się we Włoszech w XVI wieku. W XVII wieku barki przy szyi bastionu zostały cofnięte, a ich czoło zostało zaokrąglone i umocnione (tzw. orilionem). Bastiony nisko położone budowano jako pełne i zaopatrywano w nadszaniec (kawalier), co umożliwiało obserwację i ostrzał. Bastiony stanowiły główny punkt obrony całego wieloboku fortecznego. Na ich szczycie (na barkach) lub wewnątrz (w kazamatach) ustawiano działa, służące do ostrzału przedpola oraz wzdłuż kurtyn i fos.

CHODNIK MINOWY (MINERSKI) - chodnik podziemny (korytarz, tunel) wykonywany przez oblegających w kierunku umocnień przeciwnika w celu zniszczenia fortyfikacji oblężonych. Zniszczenie dokonywane było przez detonację materiałów wybuchowych w komorze minowej lub wypalenie konstrukcji drewnianej (tymczasowo podpierającej fortyfikację od dołu) i doprowadzenie do zawału ziemi. Obrońcy w celu unieszkodliwienia chodników minerskich wykonywali chodniki przeciwminowe.

DZIAŁOBITNIA - stanowisko ogniowe działa, w pełni wyposażone; składa się z:
- odpowiednio przygotowanej płaszczyzny (platformy) dla działa, osłoniętej przedpiersiem, tarczą lub murem
- rozbudowanych schronów dla obsługi (izb w fortyfikacji zamkniętej, schronów pogotowia w otwartej)
- nisz służących do przechowywania amunicji[1].
Działobitnie mogą być polowe lub stałe, otwarte lub zamknięte. Kilka działobitni w zespole tworzy baterię.

DZIEŁO ROGOWE - w dawnych fortyfikacjach zewnętrzna budowla obronna złożona z dwóch półbastionów połączonych kurtyną – rogi półbastionowe, lub kleszczy – rogi kleszczowe, otwarta w kierunku zapola, o bokach równoległych lub zbieżnych w kierunku twierdzy. Rogi mogą występować jako dzieło zewnętrzne twierdzy, stanowiąc wtedy obronę kurtyny często również jako przedmoście, lub samodzielnie jako fort rogowy. Częstym uzupełnieniem rogów od strony zapola był rawelin.

FORT -  fortyfikacja (budowla obronna) polowa lub stała, budowana od XVII do początków XX w., przystosowana do obrony okrężnej. Budowle ziemne o obrysie zamkniętym, zdolne do samodzielnej i długotrwałej obrony. Występował strefowy podział obwodu fortu: stok bojowy (plateau, glacis), stanowiska, fosa, wały, wnętrze. W skład budowli murowych fortów wchodziły koszary, schrony, stanowiska ogniowe artylerii i piechoty, magazyny, wieże obserwacyjne i artyleryjskie itp. Nie w każdym forcie występowały wszystkie z wymienionych obiektów, każda szkoła fortyfikacji miała swoje preferencje odnośnie doboru obiektów i środków obrony i ich rozmieszczania w forcie.

FOSA -  rów forteczny – w fortyfikacji zapora w postaci rowu otaczającego całość lub część umocnienia. Rowy (fosy) mogły być wypełnione wodą (mokre), bądź nie (suche). Inne elementy fosy: Przedstok (glacis) - część profilu obwodu obronnego znajdująca się na zewnątrz fosy, w postaci obniżenia terenu w kierunku wroga (ewentualnie poprzez sztuczny nasyp z takim obniżeniem), mający na celu likwidację martwego pola przy obserwacji działań nieprzyjaciela.

KAPONIERA -  przykryta budowla fortyfikacyjna o różnej konstrukcji, wykorzystywana do prowadzenia ostrzału skrzydłowego lub skośnego w dwóch różnych kierunkach.

KURTYNA - część fortyfikacji o narysie bastionowym. Jest to prosty odcinek wału ziemnego, często umocnionego murem z cegły lub kamienia, cofnięty względem bastionów, łączy poszczególne bastiony ze sobą. Odcinek kurtyny jest broniony przez bastiony, które łączy. Długość jednej kurtyny nie przekraczała podwójnej odległości rażenia ognia muszkietowego (około 300 m).

LUNETA -  polowe dzieło fortyfikacyjne posiadające jedno lub dwa czoła i dwa barki. Tył pozostawał odkryty (w przypadku i jego zasłonięcia luneta stawała się redutą). Budowane z wałów ziemnych osłoniętych fosą. Stosowane przy budowie fortyfikacji od połowy XVII wieku do początku XX wieku.

NADSZANIEC (kawalier) - wysoki wał wewnątrz dzieła fortyfikacyjnego budowany w celu uzyskania dalekiego wglądu na przedpole oraz do ustawienia dział.

PRZECIWSTRAŻ -  (kontrgard, słoniczoło) - w dawnych fortyfikacjach dodatkowy wał ziemny usypany przed bastionem lub rawelinem wykorzystywany jako stanowisko ogniowe artylerii lub piechoty (słoniczoło) stosowany dla osłony skarpy.

PRZEDMOŚCIE - pozycja przedmostowa, przyczółek (fr. tête-du-pont) – rejon umocniony opanowany przez wojska własne w celu obrony przeprawy mostowej. Przedni skraj wybierany jest w odległości nie pozwalającej prowadzić przez nieprzyjaciela artyleryjskiego ognia obserwowanego na powierzchnię wody i stworzenia tym samym warunków do przeprawy na przeciwległy brzeg dalszych sił i środków. Podczas wycofania utrzymywanie przyczółku umożliwia wyprowadzenia wojsk za przeszkodę wodną. Flanki opiera się zazwyczaj o brzegi rzeki. Na przeszkodzie wodnej organizuje się straże: górną i dolną, broniące przeprawę przed minami spławnymi i spławianymi przeszkodami uniemożliwiającymi przeprawę (np. barkami).

RAWELIN - (z łac. ravelere – oddzielać), półksiężyc, dwuramiennik – dzieło fortyfikacyjne na planie trójkąta wznoszone przed linią obronną twierdzy o narysie bastionowym, poligonalnym albo dla osłony kurtyn, wsparcia bastionów, osłony komunikacji pomiędzy poszczególnymi elementami fortyfikacji lub zamaskowania rozmieszczenia kojców. Dzieło odkryte od tyłu i o dwóch czołach w formie wałów ziemnych osłoniętych fosą, zwykle sytuowany przed kurtyną lub kojcem.

REDAN - odkryte od tyłu dzieło fortyfikacyjne w dawnej fortyfikacji polowej, o dwóch czołach stykających się pod kątem 60-120. Czoła redanu wykonane były w postaci wałów ziemnych osłoniętych fosą. Często redany były wykonane z barkami (dalszymi częściami wałów, zaginającymi się do wnętrza redanu, na wzór bastionu w fortyfikacji stałej). Mały redan o rozwartym kącie między czołami nazywany był fleszem. W XVIII i XIX wieku budowano redany jako pojedyncze budowle fortyfikacyjne lub w składzie ciągłej linii umocnień, w której poszczególne redany były łączone prostymi odcinkami wałów.

REDUTA - (wł. ridotta, fr. redoute) – rodzaj szańca. Zamknięte, samodzielne dzieło fortyfikacyjne polowe lub półstałe na narysie koła, kwadratu lub innego wieloboku przeznaczone do samodzielnie prowadzonej obrony. Reduty budowano przed linią umocnień obronnych, otaczano je wałem ziemnym lub fosą. Często budowano je w kształcie lunety z zamkniętą szyją. Reduty budowano od XVI wieku do początku I wojny światowej.

SZANIEC - ziemna fortyfikacja polowa składająca się z dwóch elementów: wału i fosy. Przy ich budowie stosowano zróżnicowane narysy i profile.Szańce o profilach zamkniętych: reduta, fort, bastion. O profilach otwartych: redan, luneta, półreduta. Szańce stosowano jako element umocnień służących do osłony stanowisk artyleryjskich do końca XIX wieku.

WAŁ - w fortyfikacji budowla ziemna w kształcie podłużnego usypiska o różnym profilu, wzniesiona sztucznie z ziemi, kamieni, piasku itp, lub powstała w wyniku działania sił przyrody. Wał wykorzystywano w celu osłony obiektu chronionego przed ostrzałem wroga oraz umożliwienia obrony fortyfikacji przed wrogiem. Kształt poprzeczny wału, wysokość, długość i szerokość wynosiły od kilku do kilkudziesięciu metrów i uzależnione były od warunków geotechnicznych terenu i typu chronionego obiektu. Najczęściej spotykanym przekrojem poprzecznym wału jest przekrój trapezowy i owalny. Często wały wzmacniane były murami, palisadami itp. W średniowieczu wały budowane były dla ochrony grodzisk. W zależności od spełnianego zadania w założeniu fortyfikacyjnym wał nosi różne określenia np.
- kurtyna - prosty odcinek wału ziemnego obudowany cegłą lub kamieniem.
- kleszcze - dzieło fortyfikacyjne w postaci lekko załamanego wału ziemnego, umocnionego murami oporowymi, stanowiące bezpośrednią osłonę kurtyny narysu.
- wał forteczny - stanowisko ogniowe dla piechoty i artylerii.
- wał strzelecki - element dzieła piechoty.
- nadszaniec - wysoki wał wewnątrz dzieła fortyfikacyjnego, budowany celem uzyskania dalekiego wglądu na przedpole i dla ustawienia dział. Często stanowił przykrycie schronu.
- poprzecznica - wał usypany prostopadle do wału fortecznego
- szaniec - budowla fortyfikacji polowej wykonana z ziemi jako rów i wał, w postaci zamkniętego obwodu o kształcie trójkąta, czworokąta lub bardziej złożonej figury.
- reduta - wał ziemny w kształcie pięcioboku.
- przeciwstraż - w dawnych fortyfikacjach dodatkowy wał ziemny usypany przed bastionem lub rawelinem wykorzystywany jako stanowisko ogniowe artylerii lub piechoty.
- słoniczoło- wał ziemny usypany dla osłony skarpy.

ŹRÓDŁO: WIKIPEDIA