W historii miasta drugiej połowy XIX i pierwszej połowy XX wieku zapisały się szczególnie dwa pułki: 54 i 4. W pierwszym, walczyli Polacy z zaborów. Drugi walczył przeciwko Polakom.

Pomorski Regiment Piechoty Nr 54 von der Goltza (Infanterie Regiment (7. Pommersches) Nummer 54 von der Goltz) powstał na początku maja 1860 roku. Powołano go do życia na bazie rekrutów z okolic Gniezna, Bydgoszczy i Piły. Wielu żołnierzy było polskojęzycznych z terenów zaboru pruskiego. Miejscem stacjonowania pułku był Kołobrzeg, przy czym trzeci batalion rozlokowano w Koszalinie. Pułk, który składał się z trzech batalionów (każdy batalion z czterech kompanii), włączono do 5. Brygady Piechoty w Szczecinie.

W Kołobrzegu 7 Pomorski Regiment Piechoty rozlokowano w koszarach na Wyspie Solnej od strony Dzieła Rogowego Geldern. Stacjonowała tu bardzo duża liczba Polaków wyznania katolickiego, tak, że 9 sierpnia 1861 roku ministrowie wojny oraz wyznań religijnych Prus wydali rozporządzenie, zgodnie z którym, dla żołnierzy stacjonujących w Kołobrzegu ustanowiono etat kapelana ze znajomością języka polskiego (przeczytaj więcej). Początkowo, nabożeństwa były odprawiane w wynajętej sali restauracyjnej.

Swój chrzest bojowy pułk odbył w 1866 roku podczas wojny prusko-austriackiej. Na froncie odniósł sukcesy i powrócił do koszar. Swoimi tradycjami jednostka nawiązała do roku 1807 i historiografii niezdobytej twierdzy. Orzeł w jej godle trzymał dwie szarfy: „Z Bogiem za Króla i Ojczyznę” oraz „Colberg 1807”.

W latach 1870-71 pułk brał udział w wojnie francusko-pruskiej. Formacja ta brała udział w walkach m.in. w Lotaryngii pod Metz, w bitwie pod Gravelotte, a według Ł. Gładysiaka oblegała także Paryż. Śmierć na froncie poniosło kilkuset żołnierzy. To na ich cześć 9 maja 1897 roku na Placu Cesarskim (dziś Park 18 Marca), odsłonięto Pomnik Poległych autorstwa Georga Meyera z Berlina. Poświęcono go żołnierzom powiatu kołobrzesko-karlińskiego poległym w wojnach w roku 1864, 1866 i 1870. Składał się on cokołu obłożonego głazami, na którym żołnierz przejmował sztandar od swojego rannego kolegi. Poniżej znajdowała się tablica z żołnierzami z 54 Pułku Piechoty z Kołobrzegu, którzy zginęli na froncie. Były wśród nich, jak pisze H. Kroczyński, także nazwiska Polaków z zaboru pruskiego (dowiedz się więcej). W pamiętniku pewnej ziemianki z Wielkopolski, która wypoczywała pod koniec XIX wieku w Kołobrzegu, czytamy: "Wystawiono okazały pomnik ku czci poległych w 1870 roku w czasie wojny z Francją żołnierzy garnizonu kołobrzeskiego. Było między nimi wielu Polaków, także znajomych i kolegów Michała [męża kobiety], którzy byli zmuszeni walczyć i oddać życie za obcą sprawę, za wrogi sobie pruski kraj. Napis na pomniku brzmi:
Bogu, Cesarzowi i Wojsku
niech będą dzięki i cześć -
od gór skalistych aż po Bałtyk
Walczyli jak bohaterowie,
pozostają zwycięzcami,
ich nazwiska żyją nadal.

27 stycznia 1899 roku formacja otrzymała honorowy tytuł „von der Goltz”. Upamiętniono w ten sposób znany pomorski ród z tradycjami militarnymi. Związany był on z Siemczynem (Heinrichsdorf).
Kolejna wielka mobilizacja pułku nastąpiła w związku z wybuchem I wojny światowej. W sierpniu 1914 roku żołnierze wyruszyli na front. Ich szlak bojowy przebiegał m.in. pod Gąbinem, Tannenbergiem, w okolicach Włocławka, pod Przasnyszem, w okolicy Dynenburga, a następnie Rygi. W 1917 pułk walczył w Galicji, a następnie we Flandrii, pomiędzy Mozą i Mozelą. Nazwiska poległych żołnierzy na frontach I wojny światowej zostały upamiętnione na kilku kołobrzeskich pomnikach oraz na filarze w kolegiacie (zobacz).

Poważne zmiany w funkcjonowaniu niemieckiej armii nastąpiły po dojściu Hitlera do władzy. Przede wszystkim nastąpiła gwałtowna rozbudowa sił zbrojnych III Rzeszy, a także wprowadzono obowiązkową służbę wojskową. Jak pisze Ł. Gładysiak, Infanterie-Regiment 4 Kolberg sformowano na bazie drugiego batalionu i poddziałów zapasowych 4. Pruskiego pułku piechoty Republikańskich Sił Zbrojnych. Nowy związek taktyczny wszedł w skład 2. Dywizji Piechoty Reichswehry i przejął tradycje 7 Pomorskiego Regimentu Piechoty Nr 54 von der Goltza. Pierwszym dowódcą pułku został pułkownik Fritz Büsch. Pułk składał się z 3 batalionów, a każdy batalion z czterech kompanii. Bataliony stacjonowały w Kołobrzegu (II batalion), Trzebiatowie (I batalion) i Dobiegniewie (batalion zapasowy). 1 października 1936 roku powstała 32 Dywizja Piechoty w Koszalinie i to jej podporządkowano kołobrzeską jednostkę.

Zarówno Infanterie-Regiment 4 Kolberg jak i siły 32. Dywizji Piechoty w Koszalinie, wzięły aktywny udział w kampanii wrześniowej na terenie Polski. Pułk kołobrzeski przeszedł swój chrzest bojowy w okolicy Zbrachlina, powiat aleksandrowski. Brał udział w oblężeniu Twierdzy Modlin i w walkach o Warszawę, a następnie wykonywał rozkazy na terenie okupowanej Polski. Szlak bojowy pułku od 1940 roku prowadził przez Francję, a następnie przez Prusy Wschodnie na terytorium państw bałtyckich i ZSRR. Jak pisze Ł. Gładysiak, w latach 1942-43 żołnierze walczyli pod Starą Rusą, Połockiem i Newlem. Potem wycofali się do Kurlandii, a w 1945 na Pomorze. Walczyli pod Nakłem i Jastrowiem, a potem w okolicach Trójmiasta. Finał ich szlaku bojowego miał miejsce w kwietniu na Półwyspie Helskim.

Pisząc niniejsze opracowanie korzystaliśmy z artykułów dra Łukasza Gładysiaka „Kołobrzeski 54. Pułk piechoty” oraz „Kołobrzeski pułk Wehrmachtu”. Szczegółowy opis historii pułków można znaleźć na stronie autorstwa Marcina Waszkowiaka: www.infanterieregiment4kolberg.blogspot.com.

Koszary po obu brzegach Parsęty, koniec XIX wieku. Po prawej stronie kwidoczne koszary przy ul. Rzecznej. Fot. arch. Jerzego Patana.
Koszary artylerii, ulica Mazowiecka.
Kasyno oficerskie, obecna ul. Św. Macieja. Dziś w tym miejscu jest kaplica św. Macieja.
Koszary piechoty przy ul. Jedności Narodowej, początek XX wieku. Siedziba 54. Pułku von der Goltza.
Żołnierze kołobrzescy w wagonie kolejowym.
Żołnierze 54. Pułku Piechoty maszerują ulicą Budowlaną. Zdjęcie przy skrzyżowaniu z ul. Rzeczną.
Zdjęcie pamiątkowe 8. kompanii 54. Pułku Piechoty po służbie w latach 1904-06.  Fot. arch. Jerzego Patana.
Rok 1916 i zdjęcie żołnierzy I batalionu 54. Pułku Piechoty. Fot. arch. Jerzego Patana.
Feldmarszałek Paul von Hindenburg w Kołobrzegu. Zdjęcie z żołnierzami garnizonu. 1919 rok.
Pomnik Połegłych z 1897 roku. Fot. arch. Marka Wiśniewskiego.
Uroczystości na placu koszarowym przy ul. Jedności Narodowej z udziałem żołnierzy 4. Pułku Piechoty.


Zdjęcia wykonane w koszarach kołobrzeskich.



Zdjęcia żołnierzy kołobrzeskich w koszarach i na ćwiczeniach.