W artykule wykorzystano fragmenty Książki Grzegorza Podrucznego: "Król i jego twierdze. Fryderyk Wielki i Pruskie Fortyfikacje Stałe w Latach 1740-1786". Wydawnictwo Napoleon V, Oświęcim 2013, a także fragmenty książki Hieronima Kroczyńskiego "Twierdza Kołobrzeg", Barwa i Broń, Warszawa 2000.

www.napoleonv.pl.

„Twierdza kołobrzeska, w odróżnieniu od Szczecina, nie należała do pierwszej ligi pruskich warowni. W 1740 r. składała się z głównego rdzenia bastionowego, nielicznych dzieł zewnętrznych oraz jednego tylko dzieła wysuniętego – Szańca Ujście. Rdzeń zaopatrzony był w trzy pełne bastiony, jeden półbastion i niewielkie dzieło obronne – platta forma” – pisze w swojej książce Podruczny. Warto zaznaczyć, że generalnie Twierdza Kołobrzeg zawsze pozostawała na uboczu zainteresowania pruskiej doktryny wojennej, zaś chichotem historii jest fakt, iż kolejne wielkie wojny zawsze podchodziły pod miasto nad Parsętą, powodując cierpienia ludności cywilnej i zapisując na kartach kronik nazwiska wojskowych.

Pierwsze fortyfikacje kołobrzeskie pochodzą jeszcze z okresu wojny 30-letniej. Po zajęciu miasta przez wojska cesarskie w listopadzie 1627 roku,  na zewnątrz murów miejskich zaczęto sypać pierwsze nowożytne dzieła fortyfikacyjne. Trudno powiedzieć, jaką koncepcję wówczas wybrano, gdyż powstałe niewielkie dzieła były rozrzucone przed miastem, poza okolicą obecnego Bastionu Magdeburg i Batardeau. Na miejscu Bramy Kamiennej powstał bastion ze słoniczołem, na osi ul. Bogusława X wzniesiono rawelin, a od strony południowej obecnej ul. Armii Krajowej powstały pierwociny dzieła rogowego Ujście, w postaci małego bastionu i zewnętrznych ćwiećksiężyców, które tworzyły dzieło kleszczowe. Jak podaje Kroczyński, takie dzieła rogowe wzniesiono również przed nową bramą na osi ul. Giełdowej oraz przed Bramą Młyńską. Pod tak ufortyfikowane miasto podeszli w 1630 roku Szwedzi i zdobyli  je w 1631 roku. Z tego roku pochodzi mapka Őrnehuvuda z ok. 1631 roku ze zbiorów Krigsarkivet. Widać na nim wyraźnie fortyfikacje pobudowane przez żołnierzy Wallensteina.

Mapka Őrnehuvuda z ok. 1631 roku ze zbiorów Krigsarkivet. Widzimy układ wodny miasta i okolicy wraz z pierwszymi fortyfikacjami wzniesionymi przez żołnierzy cesarskich. © Urząd Miasta Kołobrzeg, H. Kroczyński.

Szwedzi rozpoczęli przebudowę frontu fortyfikacji, a od północy pobudowali nowy bastion i rawelin. Sztych Meriana z 1652 roku uwidacznia nam, jak współgrały fortyfikacje nowożytne ze średniowiecznym murem miejskim. To mniej więcej ten widok opisuje towarzyszący Marii Ludwice Gonzadze Jean le Laboureur: „Dnia 3 lutego orszak królowej dotarł do potężnie umocnionego Kołobrzegu, zniszczonego przez pożary i wojnę, słabo zamieszkałego, ale za to posiadającego bardzo liczną załogę szwedzką”.

Panorama Kołobrzegu z połowy XVII w. autorstwa Eryka Jönsona Dahlberga - tzw. Sztych Meriana. © Urząd Miasta Kołobrzeg, H. Kroczyński.

16 czerwca 1653 roku Brandenburgia przejęła Kołobrzeg z rąk szwedzkich. Kołobrzeg formalnie został ogłoszony twierdzą. Ulokowano tu garnizon, a inżynierowie rozpoczęli budowę nowych fortyfikacji i przebudowę starych. Miasto otoczono regularnym wielobokiem bastionowym szkoły niderlandzkiej. W kolejnych latach rozbierano coraz to większe fragmenty murów średniowiecznych, które przestały spełniać swoją funkcję, aczkolwiek pozostawiono baszty i furty. Wszystkie dzieła otrzymały swoje nazwy. I tak na prawym brzegu znajdował się Bastion Halberstadt. Tak opisuje to dzieło Podruczny, określając je półbastionem: „Obiekt ten miał nietypową formę, dodano do niego od południa wał o narysie dwuramiennika. Wnętrze bastionu wypełniał wąski i długi nadszaniec, w którym tkwił magazyn prochu przerobiony ze starej, kolistej w planie baszty średniowiecznej. Podobny magazyn znajdował się również wewnątrz wspominanego dwuramiennika”. Patrząc na północ, znajdujemy Dzieło Rogowe Ujście, wówczas największą fortyfikację twierdzy, budowaną od 1655 roku. W narożniku północno-wschodnim znajdował się Bastion Prusy. Podruczny do kołobrzeskich fortyfikacji z ich początkowego okresu funkcjonowania, a więc z lat 1655-1715 podchodzi dość krytycznie, zaznaczając, że ich forma daleka była od podręcznikowego ideału. Trzeba również dodać, że kołobrzeskie fortyfikacje miały charakter ziemny, jedynie w dolnej części znajdowała się ceglana bądź kamienna – częściej ta druga – podmurówka. Według Podrucznego, Bastion Prusy był dość duży „a jego wnętrze wypełniał wąski nadszaniec, o nieregularnym narysie niepowtarzającym planu bastionu. Również w tym dziele znaleźć można było magazyn prochu, był to już jednak nowożytny magazyn w postaci niewielkiej kazamaty przykrytej sklepieniem bomboodpornym, pochodzący z 1693 r. Magazyn ten, po przebudowie z lat 1770-1774 został włączony do kazamaty mieszkalnej bastionu”. W historiografii zachowały się obszerne zapisy, że to właśnie w tej kazamacie mieszkał Gneisenau podczas oblężenia Kołobrzegu w 1807 roku. Mało miejsca poświęca Podruczny Rawelinowi Bytów, po prawej stronie Bastionu Prusy. Było to najbardziej wysunięte na północ dzieło, mniej więcej na wysokości baszty lontowej. Po jego lewej stronie znajdował się Bastion Nowa Marchia. Pobudowany Rawelin Lębork osłaniał Bramę Lęborską na wschodzie miasta. Następnie znajdował się Bastion Pomorze i Bastion Magdeburg. Kroczyński pisze o półbastionie, natomiast Podruczny o rawelinie zbliżonym formą do półbastionu. To kolejne dzieło, które odbiegało od podręcznikowego opisu. Pozostała jeszcze południowa część twierdzy. U Podrucznego czytamy o tym tak: „Znajdowało się tam dzieło rogowe Geldern, nietypowe w kształcie, bo składające się z jednego półbastionu zaopatrzonego w nadszaniec i jednego bastionu pełnego. Jego obszerne wnętrze wypełniały budynki koszarowe. Poza dziełem rogowym w tym sektorze fortyfikacji znajdował się niewielki obiekt osłaniający zabudowania Małego Młyna – Rawelin Kleve. Dzieła obronne na zachodnim brzegu Parsęty powstały po 1693 roku z czasów rządów elektora Fryderyka III, późniejszego pierwszego króla Prus,  na miejscu wcześniejszych umocnień pochodzących z lat 30-stych XVII wieku”. Warto wspomnieć, że na tym etapie rozwoju twierdzy, w 1708 roku powstała Brama Radzikowska (obecna ul. Szpitalna), nazywana także Forteczną Bramą Zachodnią. Zachowała się po dziś dzień. Natomiast w 1709 roku (według innych źródeł w 1708) zbudowano blokhauz, będący zaczątkiem późniejszego Fortu Ujście. Było to pierwsze dzieło fortyfikacji polowej wzniesione w Kołobrzegu. Twierdza na zewnątrz była otoczona fosą. Poziom wody w fosach regulowały grodze. Najstarsza z nich znajdowała się przy Bastionie Halberstadt. Podruczny pisze, że powstała ona w 1684 roku, ale prawdopodobnie została wzniesiona na miejscu starszej, pochodzącej jeszcze z połowy XVII w. Kolejna główna grodza znajdowała się na wschodzie, obok Pomorza, prawdopodobnie było to już dzisiejsze Batardeau. Obok tego, funkcjonowały jeszcze cztery mniejsze grodze, spiętrzające wodę w fosach.

Plan Kołobrzegu z 1648 r. przypisywany Erykowi Jönsonowi Dahlbergowi. Widoczne są zmiany w układzie fortyfikacji, zrealizowane przez wojska szwedzkie. © Urząd Miasta Kołobrzeg, H. Kroczyński.

Słusznie uważa Podruczny, że Twierdza Kołobrzeg należała do grupy tych miast, których nie zmodernizowano przed wojną siedmioletnią. Naprawy wymagała nie tylko część wałów głównych. Nie ulega wątpliwości, że modernizacji wymagała sama twierdza i jej fortyfikacje. Były przestarzałe. Zresztą, same oblężenia rosyjskie w 1758, 1760 i 1761 roku uświadomiły dowództwu pruskiemu, jak szybko padał port, powodując trudności w aprowizacji twierdzy, ale również pozbawiając miasto znaczenia taktycznego.

Od 18 do 24 maja w Kołobrzegu przebywał w Kołobrzegu król pruski Fryderyk II. Złożył wyrazy uznania żołnierzom i mieszkańcom za dzielność i udział w obronie (choć należy pamiętać, że twierdza skapitulowała 16 grudnia 1763 roku). Król zwiedził miasto, obiecując mieszkańcom pomoc w jego odbudowie i zasiedleniu wyludnionych okolicznych wsi. Odbyła się również wizytacja kołobrzeskich umocnień, do tej pory leżących na marginesie zainteresowania wojskowych. Podruczny pisze, że również król zwrócił uwagę na słabo ufortyfikowane ujście Parsęty, przy którym znajdował się jedynie niewielki blokhauz. Król postanowił więc wzmocnić go dodatkowym szańcem po przeciwległej stronie rzeki (późniejszy Szaniec Heydego). Podruczny pisze o tym tak: „Według relacji, w czasie swojego pobytu miał wykonać projekt tego dzieła, które później zyskało miano Maikuhle Schanze. Zadanie wykonania pomiarów terenu pod przyszłe dzieło obronne zostało powierzone przebywającemu w Kołobrzegu inżynierowi, porucznikowi Sigismundowi Corneliusowi Ludewigowi von Franseky’emu. Niestety, rysunek ten nie zachował się do dnia dzisiejszego. Zainicjował jednak inne, znacznie poważniejsze prace projektowe, które przeprowadził porucznik Franseky. Inżynier ten był silnie związany z Kołobrzegiem – jako jeden z dwóch inżynierów korpusu księcia wirtemberskiego bronił tej twierdzy w 1761 r., a w 1963 r. stacjonował w kołobrzeskim garnizonie. Jego projekt jest znany jedynie fragmentarycznie, nie zachował się bowiem żadnej ogólny plan jego autorstwa, a jedynie kilkanaście rysunków szczegółowych oraz, co znacznie ważniejsze, dwa poszyty tekstu zawierające dokładne kosztorysy datowane na 13 lipca 1763 roku”.

Pierwotny projekt przebudowy twierdzy przewidywał specyfikację na 400 tysięcy cegieł i 500 łasztów wapna. Projekt zakładał odbudowę zniszczonych i uszkodzonych elementów fortyfikacji, ale także budowę nowych fortyfikacji, w tym dwóch rawelinów, siedmiu redut, jednego słoniczoła i lunety, a także innych pomniejszych umocnień. Warto w tym miejscu przypomnieć, że rozbudowa fortyfikacji w nieco mniejszym oczywiście zakresie, była brana pod uwagę także przed wojną siedmioletnią. Na wielu zachowanych planach twierdzy widać wyraźnie naszkicowane dzieła, których jednak z różnych powodów nigdy nie zrealizowano. Obok powyższych założeń, przewidywano również budowę sześciu kazamat, po dwie w Dziele Rogowym Ujście i po jednej w Bastionie Nowa Marchia i na Pladder Platz, a także budowę czterech mostów, śluzy z mostem wiszących i dwóch dużych grodz. Nie wiadomo dlaczego, ale powyższe założenia nigdy nie zostały zrealizowane.

Plan Twierdzy Kołobrzeg z XVII w. ze zbiorów Krigsarkivet Stockholm. Widoczne dzieła istniejące i planowane.© Urząd Miasta Kołobrzeg, H. Kroczyński.

Do prac projektowych przy Twierdzy Kołobrzeg powrócono w 1768 roku. Powierzono je francuskiemu inżynierowi Madeleine Tourous hrabiemu d’Heinze. Heinze najpierw opracował szkic nowych fortyfikacji, a po tym, gdy pomysł spodobał się Fryderykowi II, dostał czas na opracowanie szczegółowego projektu. W literaturze najbardziej dokładny przebieg nowych założeń podaje Podruczny (Kroczyński skupia się generalnie na fortyfikacjach polowych): „Projekt d’Heinzego, podobnie jak wcześniejszy Franseky’ego, zakładał wzmocnienie obwodu głównego, wzniesienie licznych dzieł zewnętrznych oraz nowych dzieł wysuniętych. Przekształcenia głównego obwodu były ograniczone. Przebudowano nadszańce bastionów Prusy i Halberstadt, powiększono niewielkie dzieło (piatta forma?) pomiędzy bastionami Prusy a Nowa Marchia oraz przebudowano Bastion Pomorze i połączono go z Rawelinem Magdeburg. Znacznej rozbudowie uległy również dzieła zewnętrzne. Silnie przebudowano dzieła przed wschodnim frontem umocnień miejskich – Rawelin Bytowski – a po jego obu stronach umieszczono nowe lunety. Nieco mniejsze zmiany poczyniono po południowej stronie: ograniczały się do dwóch lunet po obu stronach Rawelinu Lęborskiego. Znacznej rozbudowie uległy umocnienia po zachodniej stronie Parsęty – powiększono Bastion Geldern, wzmocniono odcinek drogi krytej na północ od bastionu, między innymi przez wykopanie fosy. Tam też, przed ramieniem rzeki Więcyminki (Holtz Graben), powstały trzy nowe dzieła obronne: wieloboczna Reduta Geldern, Luneta Suderlande (wyjątkowo silna, bo osłonięta przeciwstrażą, przed którą znajdował się przedrów i osobne glacis), a także mniejszą Lunetą Geldern. Największemu wzmocnieniu uległa północna część umocnień. Przed Dziełem Rogowym Ujście powstał zupełnie nowy front, składający z przeciwstraży, lunet, rawelinu i słoniczoła”. Obok zmian w układzie fortyfikacji głównych, rozbudowano fortyfikacje polowe. Przy skrzyżowaniu obecnej ulicy Solnej i Zwycięzców powstał Szaniec Kościelny (zwany również cmentarnym), a także nieregularny w kształcie Szaniec Majowy (Maikuhle Schanze, na planach XIX-wiecznych z nazwą Szaniec Heydego). Żadna z tych fortyfikacji nie zachowała się do naszych czasów. Przetrwały za to dwie najciekawsze. Heinze bowiem, zgodnie z uwagami poczynionymi przez króla, poświęcił sporo uwagi portowi. Tak powstała pięcioboczna Reduta Bagienna w widłach Parsęty i Kanału Drzewnego. Tak opisuje je Kroczyński: "Składa się z rowu wypełnionego wodą Parsęty, wału ziemnego, ceglanego muru od strony miasta, do którego przylegają cztery budynki: jeden duży i trzy małe. Wszystko wykonane z cegły na podmurówce kamiennej, przykryte ziemią. W murze na całej długości liczne otwory strzelnicze do prowadzenia ognia z broni ręcznej i dwa otwory do strzelania z dział. Brama drewniana, wzmocniona sztabami żelaznymi, podobnie mała furtka. Przed bramą most zwodzony przez fosę".


Reduta Bagienna, stan z początku XX wieku. © Wydawnictwo Napoleon V.© Urząd Miasta Kołobrzeg, H. Kroczyński.

Najważniejszym dziełem, które przewidziano do realizacji, był Fort Ujście, na miejscu dotychczasowego blockhauzu. Tak opisuje jego formę Kroczyński: "Był to fort bastionowy. Od strony lądu były dwa niewielkie bastiony, a od strony morza drewniana palisada, później zastąpiona murem ceglanym zachowanym do dziś. Rdzeniem fortu była okrągła, trzykondygnacyjna, murowana z cegły wieża, przykryta ziemią. Część piwniczna przeznaczona była na magazyn, przyziemie na stanowiska bojowe piechoty, a piętro na stanowiska dla artylerii. Obydwie górne kondygnacje mają po siedem proporcjonalnie rozmieszczonych otworów strzelniczych oraz drzwi. W środku piwnicy znajduje się studnia". Ale za jednak bardziej dokładny dla tego okresu należy uznać opis Podrucznego, który oddziela projekt inżyniera Heinze od późniejszych naleciałości: "Obiekt ten powszechnie kojarzony jako „podstawa” pod kołobrzeską latarnię morską; jednak to, co możemy zobaczyć dziś w Kołobrzegu jest reditą Fortu Ujście powstałą dopiero w czasie jego modernizacji w latach 1832-1840. W miejsce niewielkiej, pozbawionej kazamat bojowych wieży wzniesiono wówczas nową wieże z dwiema kondygnacjami kazamat artyleryjskich. Pozostałością wieży z okresu fryderycjańskiego jest dolna, podziemna kondygnacja, pierwotnie pełniąca rolę kazamaty dla załogi wieży d’Heinzego".

Fort Ujście na przełomie XVIII/XIX wieku. © Urząd Miasta Kołobrzeg, H. Kroczyński.

Prace związane z przebudową twierdzy miały planowo rozpocząć się w 1669 roku, jednak do realizacji projektu przystąpiono dopiero w 1770 roku. To niejedyna zmiana. Pracami w Kołobrzegu nie kierował Heinze; powierzono je inżynierowi Franseky’emu. Tak wyjaśnia to Podruczny: „Według porucznika Woyny, autora rękopiśmiennego opracowania o historii twierdzy, zachowany jeszcze w połowie XIX wieku projekt i kosztorysy warowni miały dwie wersje językowe – francuska opatrzona była podpisem francuskiego hrabiego, niemiecka zaś podpisem Franseky’ego. Możliwe, że niemiecki inżynier był jedynie tłumaczem, jednak nie da się tego w chwili obecnej ustalić. Na pewno to on zrealizował projekt”. Od samego początku prace niezwykle się ślimaczyły. O ile zimą i wczesną wiosną załatwiono ścinkę drzewa niezbędnego do prac, o tyle aby mogły one naprawdę ruszyć niezbędne było przekazanie do Kołobrzegu dodatkowo 20 tysięcy talarów. Podruczny wskazuje, że choć do prac skierowano 500 robotników, to w 1770 roku powstanie jedynie Szaniec Kościelny. I choć liczba robotników została zwiększona do 1500 a wozów do 100, to prace nadal się przedłużały, stąd wnioskowano o 2700 robotników i 150 wozów dziennie. Obok problemów logistycznych, budowniczowie mieli również problemy z naturą. We znaki dawały się sztormy i wysoki stan wody.

Początkowo, przebudowa twierdzy miała kosztować 293 104 talary. Po czterech latach inwestycja pochłonęła aż 486 917 talarów. Niestety, nie wszystko uda się ustalić w zakresie tej wielkiej w historii Twierdzy Kołobrzeg inwestycji. Po ukończeniu prac, ich dokumentacja została spalona.

Plan twierdzy wykonany przez Sydowa w 1761 roku. © Urząd Miasta Kołobrzeg, H. Kroczyński.