Twierdza Kołobrzeg

Fort Ujście i latarnia morska

Fort Ujście i latarnia morska

Fort powstał w latach 1770-1774. Jego projekt, zdaniem wybitnego znawcy tematu prof. Jerzego Stankiewicza, pod wpływem tendencji fortyfikacyjnych szkół francuskich. Fort ten przypomina właśnie małe forteczki z rejonów Calais i Dunkierki. 

Powstał on na miejscu zbudowanego w 1709 roku przez kpt. inż. Frauendorffa szańca, który nie wytrzymał naporu Rosjan w czasie wojny siedmioletniej (szaniec padł 9 września 1760 r.). Wcześniej istniał jeszcze szaniec zbudowany w 1627 r. (więcej o budowie fortu znajdziesz tutaj - kliknij).

Jest to fort bastionowy. Od strony lądu znajdowały się dwa niewielkie bastiony, a od strony morza drewniana palisada, zastąpiona murem ceglanym, który zresztą istnieje do dziś. Głównym rdzeniem fortu była okrągła 3-kondygnacyjna budowla przykryta ziemią. Najniższy poziom – piwniczny, powstał z  przeznaczeniem jako magazyn, przyziemie na stanowiska dla piechoty, a piętro na stanowiska dla artylerii. Obie górne kondygnacje mają po siedem okien plus drzwi rozmieszczone proporcjonalnie. Otwory okienne rozszerzają się w kierunku zewnętrznym - szerokość w części wewnętrznej wynosi 70 - 75 cm, a w części zewnętrznej 190 cm. Pośrodku piwnicy znajduje się studnia zaopatrująca załogę fortu w wodę pitną.

Fort istnieje do dziś, choć zniekształcony poprzez zamurowanie niektórych okien, zdjęcie górnej warstwy ziemi, w miejsce bastionów wmurowanie muru podobnego do istniejącego już od strony morza i wybudowanie na nim latarni. Przed 1945 r. istniała na nim mniejsza latarnia morska. Została wysadzona (w połowie wysokości) 12 lub 13 marca 1945 r., by nie służyła polskim i radzieckim artylerzystom jako punkt orientacyjny. Fort był ostatnim punktem obrony twierdzy. Bronił się jeszcze 18 marca.

Nową latarnię na forcie po wojnie zbudowali Rosjanie. Prace zakończono w listopadzie 1945 r. Miała ona pełnić również funkcję pomnika wojennego. Na tarasach przy forcie urządzono mały żołnierski cmentarzyk. Wszędzie pojawiły się radzieckie symbole - szczyt latarni udekorowany był podświetloną na czerwono metalową gwiazdą. Na murach umieszczone były wojskowe symbole i data wojny niemiecko - radzieckiej "1941-1945". Na samym forcie umieszczone były tablice - od strony morza w języku radzieckim, a od lądu w polskim. Polska tablica była tłumaczeniem radzieckiej - "Wieczna pamięć bohaterom poległym w walce z faszystowską Germanią, za wolność i niepodległość Radzieckiego Związku i Demokratycznej Polski". Przez lata również na forcie znajdowała się pamiątkowa broń z drugiej wojny światowej. Na cmentarzu przy forcie spoczynek znalazło 46 żołnierzy radzieckich i 16 polskich. By cmentarzykowi nadać odpowiednią rangę sprowadzono tu zwłoki radzieckiego bohatera majora Konstantego Klimienki. Z biegiem lat, powoli usuwano radzieckie symbole. Wykorzystywano różne preteksty do likwidowania tych elementów, by nikogo nie obrazić. W 1963 roku zlikwidowano cmentarzyk, ekshumując żołnierzy złożono ich zwłoki na Cmentarzu Wojennym w Zieleniewie. Zmieniono wówczas tablicę pamiątkową, zastępując ją tablicą o treści: "Bohaterom poległym w walce z najeźdźcą hitlerowskim o wolność i niepodległość Związku Radzieckiego i Ludowej Rzeczypospolitej Polskiej". Jeszcze wcześniej usunięto napis informujący o budowie i modernizacji fortu - "1770-1774, 1832-1836". Dziś, u podnóża fortu od strony portu znajduje się miejsce pamięci tych którzy zginęli na morzu.

Tradycje latarni morskiej w Kołobrzegu mają niecałe 350 lat. Tymczasem tradycje morskie są o wiele dłuższe. Ta różnica czasu pomiędzy wstawieniem pierwszych urządzeń nawigacyjnych, a korzystaniem z ujścia Parsęty przez łodzie i statki wynika z rozwoju cywilizacyjnego i organizowaniem życia morskiego pod kątem bezpieczeństwa. W tej części Europy pierwsze dzieła nawigacyjne powstawały już w XVI w.

Port kołobrzeski przeżywał swój rozwój dopiero w epoce nowożytnej, wraz z unowocześnianiem floty i wdrażaniem w życie nowoczesnych jak na ówczesne czasy technologii. Ten rozwój był ściśle związany z czasami Twierdzy Kołobrzeg. Port służył nie tylko rybakom i kupcom, ale stanowił także ważny element logistyczny dla tutejszego garnizonu. Droga morska służyła do utrzymywania łączności, do celów zaopatrzeniowych, wreszcie do celów strategicznych, związanych z działaniem floty wojennej lub planowanej ewakuacji, wreszcie ściągnięcia posiłków. Port pełnił jeszcze inną funkcję. Po zakończeniu wojny trzydziestoletniej, w stoczni wojennej w Kołobrzegu powstawała flota wojenna Brandenburgii, do dowodzenia której zaangażowano holendra – Beniamina Raulego (przysługiwał mu tytuł dyrektora marynarki). Dynamiczny rozwój stoczni to druga połowa XVII w. i dzieło mistrza budowy okrętów Gillisa C. Peckelheringa. W 1676 r. w Kołobrzegu z polecenia wielkiego elektora powstał nawet sąd morski.

Ten rozwój portu przyczynił się także do powstania pierwszej latarni morskiej. Jak pisze H. Riemann, pierwsze światło latarni zapłonęło w 1666 r. na nowo wybudowanej wieży budynku, w którym mieścił się zarząd portu. Technologicznie, przy budowie kołobrzeskiej latarni oparto się na obiekcie w Travemünde. Źródła podają jednak, że w Kołobrzegu światło zapalano tylko wtedy, gdy do portu wpływał statek.

Koniec trzeciej dekady drugiej połowy XVII w. to odczuwalny regres gospodarczy miasta. Stocznia wojenna została przeniesiona do Piławy, bo kołobrzeski port był już za mały dla stale wzrastających ambicji morskich Brandenburgii i rozrastającej się floty. Na początku XVIII w., zwłaszcza jesienią i gdy spodziewano się statków z Kłajpedy oraz Rygi, wystawiano tylko latarnie na falochronie portowym.

W 1866 r., a więc 200 lat później od pierwszej wzmianki o funkcjonowaniu latarni morskiej, w Kołobrzegu paliło się światło białe, zasilane olejem rzepakowym w lampie Fresnela, która była wciągana na maszt ze stacji pilotów. Znajdowała się ona na wschodnim falochronie. W spisie latarń zachowała się informacja, że światło latarni znajdowało się na wysokości 7,8 m n.p.m. W ciągu roku zużywano 77,6 kg oleju rzepakowego. Latarnię obsługiwał jeden latarnik. Kolejny spis latarń z 1896 r. zawiera informacje na temat zmian w kołobrzeskiej latarni. Wysokość światła wynosiła już 8,6 m, a kolor z białego zmienił się na czerwony. W lampie zastosowano soczewkę o ogniskowej 250 mm, a zasięg światła wynosił 6 mil morskich.

Budynek docelowy dla latarni morskiej wybudowano w Kołobrzegu dopiero w 1899 r. Stanął on na Forcie Ujście. Różne dzieła inżynieryjne istniały u ujścia Parsęty od początku nowożytnych dziejów twierdzy. Już w 1627 r. wzniesiono w tym miejscu blockhaus. Po zniszczeniu obiektu przez sztorm w 1709 r. powstał następnie szaniec, zastąpiony podczas rozbudowy twierdzy w latach 1770-1774 fortem bastionowym o rdzeniu w postaci okrągłej, trzykondygnacyjnej wieży. Obiekt został unowocześniony podczas modernizacji i rozbudowy twierdzy w latach 1832-1836. Nasyp bastionowy od strony kanału portowego i morza został obmurowany. Zmieniła się także forma wieży fortowej. W tej właśnie formie zabytek przetrwał do 1945 r. W podziemiach znajdował się magazyn i studnia z wodą pitną. Poziom pierwszy był przeznaczony dla piechoty, natomiast górny dla artylerii. Po demilitaryzacji twierdzy w drugiej połowie XIX w., fort stał się fundamentem pod nową latarnię morską.

Obiekt wykonany w konstrukcji ryglowej (popularny „mur pruski”). Był dość lekki i mógł być bardzo szybko rozebrany, jeśli tylko zaszłaby taka potrzeba. Ostatecznie ta technologia okazała się niepraktyczna. Wysokość latarni wynosiła 25 metrów. Budynek był koloru brązowego, dach pokryto gontem. Światło zapalano na wysokości 14 m n.p.m. Zastosowano soczewkę o ogniskowej 150 mm, dzięki czemu zasięg światła wynosił 8 mil morskich. W 1904 r. w latarni wprowadzono światło przerywane.

W 1909 r. obiekt ryglowy został rozebrany. Na jego miejscu wzniesiono nową, murowaną latarnię. Ośmiokątna wieża, pokryta żółtym tynkiem, posiadała na wysokości gazowe światło żarowe, którego zasięg wynosił 12 mil morskich.

Kres latarni morskiej nastał w marcu 1945 r. 12 lub 13 marca obiekt został wysadzony przez żołnierzy niemieckich, gdyż stanowił punkt orientacyjny dla polskiej artylerii. Niedługo po zdobyciu miasta, przystąpiono do budowy nowej latarni z cegły pochodzącej z rozbiórki, nie obok, ale na Forcie Ujście. Była to inicjatywa garnizonu radzieckiego stacjonującego w Kołobrzegu. Zlikwidowano stok wzniesienia i powiększono powierzchnię tarasu, który od strony kanału portowego został obmurowany zgodnie z istniejącą dekoracją architektoniczną zabytku. Na wysokości 26 metrów umieszczono laternę. Zasięg światła wynosił 18 mil morskich, a jego wysokość 36,5 m n.p.m. Powyżej znajdowała się podświetlana czerwona gwiazda. Na forcie urządzono cmentarz, na którym pochowano żołnierzy polskich i radzieckich poległych w walkach o miasto, w tym szczątki Bohatera Związku Radzieckiego majora Klimienki, aby nekropolii nadać wyższą rangę. Cmentarz został uroczyście otwarty 1 listopada 1945 r. Latarnia była także pomnikiem upamiętniającym zwycięstwo Związku Radzieckiego i Polski nad faszyzmem.

Na kapitalny remont latarnia czekała do końca lat 70-tych. 16 sierpnia 1979 r. wygaszono główne światło w laternie i zapalono tymczasowe. Wykonano nową laternę, w której zainstalowano specjalną lampę obrotową, składającą się z dwóch 5-tablicowych lamp typu PRB-21 – jedna nad drugą, skręconych względem siebie o 36 stopni. W ten sposób powstaje 10 wiązek świetlnych, a każda pochodzi od dwóch 200-watowych żarówek. Wieża latarni została odrestaurowana na zewnątrz, a także w środku, gdzie zainstalowano nowe stalowe schody. Latarnia została oddana do użytku 29 lipca 1981 r.

Ostatnio wykonane prace dotyczą zasadniczo Fortu Ujście. Rozpoczęły się w 2002 r. Odsłonięto oryginalne umocnienia fortowe i uzupełniono ubytki w murze zewnętrznym. Remontu wymaga jednak cały zabytek: zarówno latarnia morska jak i fort.

Fort Ujście (XVIII w.) - miedzioryt Rosmaslera.© Urząd Miasta Kołobrzeg, H. Kroczyński.
Fort Ujście - zarys bastionu, stan obecny (2013 r.) - widok w kierunku zachodnim.
Fort Ujście - zarys bastionu, stan obecny (2013 r.) - widok w kierunku wschodnim.
Fort Ujście - zarys bastionu, przed Skwerem Mieszkowskiego (2013 r.).
Fort Ujście - zarys bastionu przed Skwerem Mieszkowskiego.
Fort Ujście  z bastionami na planie inwentaryzacyjnym twierdzy z II polowy XIX wieku. © Geheimes Staatsarchiv Preuβischer Kulturbesitz.
GStA PK, XI. HA Karten, Kriegsministerium, Festungspläne, A 71237.
Fort Ujście - widok od strony kanału portowego.© Urząd Miasta Kołobrzeg, H. Kroczyński.
Fort Ujście pod koniec XIX w. Widok od strony portu. © Jerzy Patan.
Fort Ujście w XIX w. Widok od strony falochronu portowego. © Jerzy Patan.
Fort Ujście z latarnią morską zbudowaną obok w technologii ryglowej (tzw. mur pruski) w 1899 r. © Jerzy Patan.
Fort Ujście z latarnią morską zbudowaną w 1909 r. © Jerzy Patan.
Wysadzona latarnia morska i uszkodzony Fort Ujście - marzec 1945 r. © Jerzy Patan.
Latarnia morska na Forcie Ujście - listopad 1945 r. © Jerzy Patan.
Napis na Forcie Ujście. © Jerzy Patan.

Napis na Forcie Ujście w 2002 r.
Cmentarz na Forcie Ujście. © Jerzy Patan.
Ściana fortu i tablice poświęcone tym, którzy zginęli na morzu.
Kołobrzeski port, po 1910 r.




Odkrycie oryginalnych elementów fortu - 2002 r.
Podświetlona latarania i Fort Ujście nocą. © Przemek Dawid.
Latarania i Fort Ujście - widok z lotu ptaka. © Przemek Dawid.


Laterna widoczna od strony Bulwaru Szymańskiego. © Przemek Dawid.
Schody w Forcie Ujście.
Wejście w górnej kondygnacji fortu.
Wnętrze podziemia fortu.
Widok na port z latarni morskiej - wpływa ORP Iskra.

Administratorem danych osobowych jest Grupa Rekonstrukcji Historycznych Kołobrzeg z siedzibą w Kołobrzegu przy ul. Złotej 3/9 78-100 Kołobrzeg, z którym możesz skontaktować się osobiście pod numerem telefonu 512-583-918. Jednocześnie informujemy że zgodnie z rozporządzeniem o ochronie danych osobowych przysługuje ci prawo dostępu do swoich danych, możliwości ich poprawiania, żądania zaprzestania ich przetwarzania w zakresie wynikającym z obowiązującego prawa..

Copyright © 2015-2023 GRH Kołobrzeg, tel. 500 166 222. Wszelkie prawa zastrzeżone.